تاریخچه و معرفی خاندان خاک نگار مقدم

استاد حسین خاک نگار مقدم موسس کارخانه کاشی سازی خاک نگار مقدم به سال 1263 خورشیدی متولد شد. پدر ایشان استاد جواد معروف بود که حرفه ایشان رنگ آمیزی گچ بری‌های برجسته بود که به لندنی کاری معروف است.

بیشترین کار این استاد بر روی گچ بری‌های زیبای کاخ‌های دوره قاجار به ویژه کاخ گلستان می باشد. استاد حسین که در آن زمان کودکی 10 ساله بودند در کنار پدر کار می کردند.

از همان زمان ایشان با رنگ و قلم آشنا شدند. 14 سال بیشتر نداشتند که پدر ایشان (استاد جواد) چشم از جهان فرو بستند و ایشان با مادر و برادرکوچکتر تنها ماندند. در آن زمان در تهران سه یا چهار کارگاه کاشی نقشی وجود داشت استاد حسین که با رنگ و قلم آشنا بودند، در یکی از این کارگاه‌ها مشغول کار شدند. بعد ازمدتی بین استاد کاران این کارگاه‌ها بر سر حاج حسین کوچک که دستی توانا داشت رقابت درگرفت.هر کدام به پیشنهاد مزد بیشتر خواهان حضور ایشان در کارگاه خود بودند. ( ایشان چون در روز عید قربان متولد شده بودند از همان کودکی حاج حسین خطابش می کردند ) در سال 1281 خورشیدی زمانی که ایشان 18 سال داشتند کارگاهی مستقل به نام خود به راه انداختند و در آن به ساخت کاشی ‌های هفت رنگی مشغول شدند. لازم به ذکر است که در آن زمان یک هنرمند کاشی کار می بایست تمام مراحل کار را درکارگاه خودانجام می داد وبه عبارتی باید به تمام مراحل ساخت کاشی، لعاب سازی، رنگ آمیزی، طراحی و نقاشی وارد باشد،در کارگاه استاد خاک نگار مقدم تمامی این مراحل توسط خود ایشان انجام می شد. البته خطاطی از این امر مستثنی بود و ایشان برای خطاطی روی کاشی از استادان زمان خود از جمله استاد عماد الکتاب بهره می گرفتند. در آن زمان طرح ‌های روی کاشی الهام گرفته از نقش ‌های فرنگی بود که به شکل ‌های مختلف وارد ایران می شد، که در آنها بیشتر از شکل طبیعی گلها استفاده می شد که بعد‌ها به بوته فرنگی معروف شد، این نقش‌ها را می توان در تمام آثار کاشی کاری دوره قاجاریه مشاهده کرد.

اما استاد حسین خاک نگار مقدم با این سیر تحول ونوگرایی که ریشه درکار‌های وارداتی داشت هم سو نبود و با پیگیری درآثار دوران صفویه درتمام طرح‌های خود از نقش ‌های اصیل ایرانی بهره گرفت و چون کار‌های ایشان آرام آرام در نقاط تهران آن روز در سر در مساجد، ساختمانها و یا اماکن دیگر جای گرفت سایر کاشی کاران را تحت تاثیر قرار داد به طوری که درآثار کاشیکاری دوره پهلوی اکثر طرح ‌های نقش کاشی متاثر از نقش ‌های دوره صفوی است و کمتر کار فرنگی به چشم می خورد. در همین سال‌ها حسین خاک نگار مقدم ازدواج کرد و ثمره این ازدواج دو پسر به نام ‌های ابراهیم وعباس ودو دختر بود، در آن زمان هنوز شناسنامه وجود نداشت و نام فامیل بستگی با کار و پیشه و معروفیت هر کس داشت. ایشان درآن زمان پایین کار‌های خود رابا نام حاج حسین کاشی پز امضا می کرد و برای اولین شناسنامه خود همین نام را انتخاب کرد.

در دوران سردارسپه، کار کاشی کاری ساختمان سر در باغ ملی که یکی از زیبا ترین بنا‌های آن دوره به حساب می آید به ایشان محول شد که نقاشی‌های صورت سربازان و ادوات جنگی و کار‌های نقش و نگار آن کلا کار خودشان است وتا امروز سلامت و پا بر جاست و امضای حاج حسین کاشی پز در گوشه ای از آن به چشم می خورد.

در زمانی که کاخ مرمر ساخته می شد از تمام اساتید هنر‌های تزیینی دعوت به همکاری شد تا هر کدام درساختمان این کاخ سهمی داشته باشند. کاشی کاری گنبد این کاخ که برداشتی ازمسجد شیخ لطف الله بود به دست برادر ایشان (احمد عرش نگار) ساخته شد، و کاشی کاری قسمت سر در ورودی که به سر در سنگی معروف است توسط خودشان ساخته و پرداخته شد. این اثررا می توان اوج کار‌های استاد حسین خاک نگار مقدم به حساب آورد.

در همین سالها از طرف دکتر علی اصغر حکمت که از رجال برجسته و فرهیخته ایران زمین بودند به استاد حسین پیشنهاد شد که برای نام خانوادگی خود ازاسم ترکیبی خاک نگار یعنی نگارنده بر خاک استفاده کنند و چون اولین فردی بودند که این نام را انتخاب می کردند کلمه مقدم را نیز به آخر آن اضافه نمایند که این پیشنهاد مورد قبول استاد حسین قرار گرفت.

از طرف شادروان دکتر علی اصغر حکمت که وزارت معارف و اوقاف وصنایع و مستظرفه را به عهده داشتند یک قطعه مدال درجه اول علمی به استاد حسین خاک نگار مقدم اهدا شد.استاد حسین تا سال 1330 شخصا فعالیت هنری خویش را ادامه دادند و تا روز دوم فروردین 1341 که چشم از دنیا فرو بستند هرگز از نظارت بر ساخت کاشی هفت رنگی که به طور مستمر در خانواده ایشان ادامه داشت کوتاهی نکرد. از استاد حسین خاک نگار مقدم آثار زیادی بر جا مانده که قسمتی از آنها بدین شرح است:

• کاشیکاری سر در باغ ملی ( ثبت در میراث فرهنگی )

• کاشیکاری برج آب بانک ملی ( ثبت در میراث فرهنگی )

• کاشیکاری سردر کاخ مرمر معروف به سر درسنگی ( ثبت در میراث فرهنگی )

• تابلوی نقش برجسته دبیرستان انوشیروان دادگر در تهران ( ثبت در میراث فرهنگی )

• کلیه تابلو‌های مدارس نوبنیاد در سال‌های 1310 تا 1330 به خط استاد عماد الکتاب

• کاشیکاری ‌های اولیه دبیرستان البرز در تهران در دوره دکتر جردن

• کاشیکاری رواق حضرت عبدالعظیم

• کاشیکاری امام زاده عبدالله شهر ری

• و آثار دیگر که بیشتر در نمای ساختمان‌های تهران به کار رفته که برخی از آنها هنوز پا بر جاست.

استاد ابراهیم خاک نگار مقدم متولد سال 1281 خورشیدی و استاد عباس خاک نگار مقدم متولد سال 1288 خورشیدی از نوجوانی در کنار پدر مشغول به کار بودند و پس از مدتی در اثر توسعه ساخت و ساز در تهران به فکر افتادند که علاوه بر دنبال کردن کار هنری پدر، ساخت کاشی ‌های ساده را نیز توسعه دهند در آن زمان کاشی ‌های معمولی با قالب چوبی ساخته می شد و کناره ‌های کاشی ناصاف بود و به همین دلیل بعد ازپخت کاشی باید، چهار طرف کاشی را با تیشه تراش می دادند که مستلزم صرف زمان بسیار بود، و نتیجه دلخواه نیز حاصل نمی شد و همین امر باعث شد که آنان به فکر عرضه بهتر کاشی بیافتند برای این کار باید از قالب‌های فلزی و پرس استفاده می کردند. با این برنامه بود که کارگاه قدیمی را که در محل فعلی مدرسه حکیم نظامی در خیابان سپه آن روز بود به خارج از شهر تهران ( خیابان هلال احمر امروزی ) در زمینی به مساحت 3500 متر مربع منتقل کردند و به صورت کارخانه ای تقریبا مجهز شروع به کار کردند و زمانی رسید که 70 نفر کارگر در آن مشغول کار بودند. در سال 1322 به علت جنگ جهانی دوم امکان ورود ظروف چینی به کشور وجود نداشت و به همین خاطردر کنارکاشی سازی ساخت ظروف چینی به وسیله چرخ سفالگری و بعدها با قالب ‌های گچی و فلزی شروع شد. اين کار مورد استقبال مردم قرار گرفت و مقداری از آن نیز به کشور‌های همسایه صادر می شد در تمام طول این سالها و تغییر وتحول‌ها همیشه قسمتی از کارخانه اختصاص به ساخت کاشی ‌های هفت رنگی سنتی داشت و حتی ظروف چینی نیز بدون نقش ازکارخانه خارج نمی شد بعد ازپایان جنگ جهانی دوم به تدریج واردات ظروف چینی از خارج شروع شد وچون کارخانه ‌های داخلی قادربه رقابت با آن‌ها نبودند کم کم این صنعت از چرخه تولید خارج شد و باز توجه به ساخت کاشی ‌های ساده بیشتر شد.

با ورود کاشی ‌های ساخت خارج به ایران این قسمت از تولید نیز مورد تهدید قرار گرفت و کاشی سازان داخلی سعی در بهتر کردن محصولات خود نمودند و این کارخانه نیز در این راه قدم ‌های بزرگی برداشت.

در دهه 40 با احداث کارخانجات کاشی سازی اتوماتیک (که ماشین آلات آن کلا از خارج وارد ایران می شد و درکاشی‌های آنها نیز از لعاب فرنگی استفاده می شد) کاشی سازی سنتی دچارشکست شد.

اما همان طور که قبلا گفته شد، کارگاه کاشی هفت رنگی همیشه فعال بود. بنابراین این قسمت به کارخود ادامه داد وطبیعتا توجه بیشتری هم به آن معطوف گردید. در تمام طول 40 سال فعالیت این دوره این دو استاد یک روز دست از تحقیق و نو آوری در مورد کاشی کاری و کاشی سازی بر نداشتند و در این مدت کار خود را تکامل بخشیدند. از جمله لعاب سفیدی ساختند که دیگر روی کاشی ترک نمی خورد و قطر کاشیها از 2 سانتی متر به 8 میلی متر کاهش یافت و ساخت کاشی ‌های ضد اسید و ضد یخ نیزآغاز گردید. تا زمانی که لعاب سفید خارجی وارد ایران نشده بود تنها کاشی ‌هایی که لعاب آنها ترک نمی خورد کاشی‌های ساخت این کارخانه بود. در طی این مدت این کارخانه موفق به دریافت دو مدال درجه اول از وزارت صنایع و معادن شد.دررشته کاشی هفت رنگی نیز توانستند محراب مساجد را که تا آن زمان بیشتر با کاشی معرق تزیین می شد و مستلزم صرف بودجه زیادی بود با کاشی هفت رنگی به طرز زیبا و مورد قبول بسازند. که باعث رونق کاشی کاری محراب‌ها در مساجد تهران و شهرستان‌ها شد. هم چنین با ارایه کارها و نقش ‌های جدید در کاشی هفت رنگی توانستند بار دیگر ساختمان ‌های مسکونی و تجاری را با کار کاشیکاری آشتی دهند. نمونه بسیاری از آنها بر ساختمان‌های تهران از سال 1340 به بعد به چشم می خورد. استاد ابراهیم خاک نگار مقدم چند سالی ریاست اتحادیه کاشی سازان را برعهده داشتند و در زمانی که این تشکیلات با مسائل سیاسی ودستورات دولتی روبه رو شدند ایشان از سمت خود استعفاء دادند.

استاد ابراهیم خاک نگارمقدم درسال 1348 و استاد عباس خاک نگار مقدم نیز در خرداد ماه 1357 به سرای باقی شتافتند از آثار این دوره می توان به موارد زیر اشاره کرد:

• کاشیکاری ورودی ساختمان معروف به خوابگاه الیزابت در کاخ گلستان

• کاشیکاری انجمن کتب مقدسه در خیابان سی تیر

• کاشیکاری باشگاه ورزشی در خیابان شمالی پارک شهر

• کاشیکاری داخل آرامگاه سعدی در شیراز

• حدود 60 تابلوی نقش برجسته و طلا کاری برای جمعیت شیروخورشید سرخ تهران و شهرستان‌ها که بعد از تغییر نام آن به هلال احمر تابلو‌های مزبور برداشته شد و 200 تابلوی مدرسه در تهران سه نفر از پسران استاد عباس خاک نگار مقدم در رشته پدری مشغول کار شدند: به نام ‌های استاد اسماعیل متولد سال 1309خورشیدی،استاد منصور متولد سال 1311خورشیدی و استاد سعید خاک نگار مقدم مقدم متولد سال 1320 خورشیدی که نسل سوم این خانواده را تشکیل می‌دادند.

اسماعیل و منصور خاک نگار مقدم از نوجوانی در کارخانه مشغول کار بودند و بیشتر درکاشی صنعتی فعالیت داشتند و مدیریت داخلی کارخانه به عهده آن‌ها بود. البته ناگفته نماند که آن‌ها نیز دستی درساخت کاشی ‌های هفت رنگ داشتند و با نقش و نگار آشنا بودند سعید خاک نگار مقدم که از دو برادر دیگر کوچکتر بود، در سال 1342 خورشیدی به این جمع پیوستند و در رشته کاشی‌های هفت رنگی مشغول کار شد از سال 1344 کارخانه به شکل کوچکتر در آمد و ساخت کاشی ‌های هفت رنگی درآن انجام می‌شد. درهمین سال منصورخاک نگار مقدم در کارگاهی مستقل مشغول کار شد.

اسماعیل و سعید خاک نگار مقدم با کمک و راهنمایی ‌های پدرمشغول کار بودند، برادر بزرگتر اسماعيل عهده دار کار‌های اجرایی نظیر تهیه رنگ و ترتیب نصب کاشیها وعقد قراردادها بودند و وظیفه طراحی و تنظیم نقشه‌ها ورنگ آمیزی نیز به عهده سعید خاک نگار مقدم و به این ترتیب کارگاه موروثی اداره می شد. هدف نسل سوم ادامه راه گذشتگان و ترویج استفاده از نقش‌های سنتی و گاه امروزی در نمای ساختمانها بود، تا این کار هنری تنها در مساجد و تکایا کاربرد نداشته باشد،بلکه در سایر اماکن نیز در دید مردم باشد تا مردم بیشتر با این کار سنتی آشنا شوند و تا اندازه ای در این کار موفق بود. سعید خاک نگار مقدم طراحی را در مدت زمان کوتاهی در مکتب پدر- بزرگ خود ومدت یک سال نزد زنده یاد استاد رسام عرب زاده، که ایشان نیز مدتی با خانواده خاک نگار مقدم در دوره اول و دوم همکاری هنری داشتند فرا گرفت. در این دوره‌ها از خطاطی استادان به نامی چون زنده یاد حسن زرین خط و شادروان فرادی برای خط نستعلیق و شادروان محمد صانعی خوانساری و زنده یاد استاد بنام مرتضی عبدالرسولی برای خط نسخ و ثلث بهره می جست. بعد از در گذشت این اساتید خطاط دیگری نتوانست جای آنها را بگیرد.

از نمونه کار‌های انجام شده در دوره سوم می توان به موارد زیر اشاره کرد:

• کاشی کاری حسینیه بختیاری‌ها در همدان

• کاشی کاری حسینیه امیر سلیمانی در خیابان جنوبی پارک شهر

• کاشی کاری سر در و حیاط مسجد فیروز آبادی شهر ری

• کاشی کاری مدرسه علمیه شهمیرزاد سمنان

• کاشی کاری حسینیه آیت الله مرعشی نجفی در قم

• کاشی کاری مسجد بزرگ تویسرکان شامل محراب و کتیبه بزرگ در شبستان

• کاشی کاری ورزشگاه شهيد افشين کاوه در تهران

• کاشی کاری سردر ورودی و داخل مسجد امام رضا (خیایان کمالی تهران)

• کاشی کاری کامل سه باب مسجد در بخش دشتی و هرمود لارستان (شامل گنبد و محراب و گل دسته)

• کاشی کاری حسينيه قمر بنی هاشم در خیابان سعدی

• کاشی کاری حسينيه شهميرزاديها در نکا

• تابلوی سر درب ورودی دانشگاه علوم پزشکی تهران

• کاشی کاری حدود 120 محراب و کاشی‌کاری کامل حدود 200 مسجد در تهران و شهرستانها

• کتیبه آیات قرآنی درشبستان مساجد که تمام آن‌ها با امضای سازنده کاشی خاک نگار مقدم و تاریخ ساخت مشخص شده است.

از سال 1372 به بعد کلیه کاشی های ساخته شده در کارگاه سعید خاک نگار مقدم با امضاء س – خاک نگار مقدم مشخص شده است.